Sapieha Mikołaj na Kodniu h. Lis (zm. 1599), marszałek hospodarski, potem wojewoda kolejno: miński, brzeski i witebski. Był najstarszym synem woj. nowogródzkiego Pawła (zob.) i jego pierwszej żony Oleny z kniaziów Holszańskich, rodzonym bratem woj. mińskiego Bohdana (zob.) i przyrodnim woj. smoleńskiego Andrzeja (zob.).
W semestrze zimowym 1545 r. jako «Nicolaus Sapei ex Rossa» wpisał się wraz z Janem Sapiehą (zapewne z którymś kuzynem o imieniu Iwan) do metryki uniwersytetu w Lipsku. Tamże w październiku, bądź w listopadzie 1546 oskarżony został o wszczęcie burdy z innym studentem, za co uiścił karę pieniężną. Następnie w semestrze zimowym 1547 r. immatrykulował się, tym razem jako «Lituanus», w towarzystwie wspomnianego Jana Sapiehy na uniwersytecie w Królewcu. Studiował tam również w r. n., gdyż 5 VII 1548 woj. sandomierski Jan Tęczyński, mąż jego ciotki Dobrochny, polecał obu młodych Sapiehów ks. pruskiemu Albrechtowi. S. stosunkowo młodo usamodzielnił się pod względem majątkowym. Uczestniczył bowiem 25 V 1558 wraz z rodzeństwem i siostrami swej matki w podziale dóbr ziemskich po bezpotomnie zmarłym wuju, kniaziu Semenie Holszańskim; S. otrzymał wówczas połowę Holszan z dworami Jachimowszczyzną i Strymielewszczyzną (pow. oszmiański).
W pocz. 1561 r. był S. rotmistrzem liczącej 150 koni zaciężnej roty jazdy, którą przydzielono wówczas do garnizonu zamku w Wenden (Kieś) w Inflantach. Obok ojca uczestniczył w kampanii letniej t. r. w Inflantach pod dowództwem hetmana lit. Mikołaja Radziwiłła «Rudego». Na czele swej roty brał udział 26 I 1564 w zwycięskiej bitwie na Iwańskim Polu nad rzeką Ułą koło Czaśnik, w której hetmani lit. pokonali przeważającą liczebnie armię kniazia Piotra Szujskiego. W trakcie batalii S. ze swoją rotą znajdował się w straży przedniej i jako jeden z pierwszych uderzył na szyki nieprzyjaciela. W wojsku lit. pozostawał co najmniej do marca 1566, kiedy prawdopodobnie zwinął swoją rotę. Jesienią 1567, w związku z przygotowywaną wyprawą Zygmunta Augusta przeciw Moskwie, przyprowadził do obozu królewskiego w Radoszkowicach poczet wystawiony z dóbr prywatnych swoich i żony, liczący 46 koni «po husarsku i po kozacku» oraz 20 «drabów». Rozkazem królewskim poczet ten skierowano następnie pod Ułę, bezskutecznie obleganą w pocz. 1568 r. przez star. żmudzkiego Jana Chodkiewicza. S. zapewne uczestniczył w oblężeniu Uły, gdyż za protekcją Chodkiewicza król nadał mu 21 XII t. r. przywilej na sioło Wojgiany w dzierżawie krewskiej (wykupione przez S-ę w r. 1565 razem z Dorgiszkami w dzierżawie trabskiej za 400 kóp gr. lit.). Ponadto w nagrodę za zasługi wojenne, a w szczególności za udział w bitwie pod Czaśnikami, przywilejem z 3 IV 1566 został S. mianowany marszałkiem hospodarskim. Do obowiązków jego urzędu należało m. in. prowadzenie do obozu na wypadek wojny szlachty pow. bielskiego. Marszałkiem bielskim tytułowano S-ę tylko do czasu przyłączenia Podlasia w r. 1569 do Polski. Sprawując ten urząd, był on wzywany na sejm lit. odbywający się w Grodnie na przełomie l. 1566 i 1567, a następnie na zjazd stanów lit. do Wojnia w dn. 23 XII 1568, poprzedzający wspólny sejm Polski i Litwy w Lublinie. Zygmunt August w końcu kwietnia 1569 wezwał go również na sejm lubelski w celu dokończenia dzieła unii polsko-litewskiej. S. uczestniczył w końcowych obradach sejmu, a jego pieczęć i podpis widnieją pod wystawionym 1 VII t. r. aktem unii. Jako marszałek hospodarski był także wzywany na dwór królewski przed sejmem warszawskim 1572 r.
Bliskie związki polityczne i interesy finansowe łączyły S-ę przede wszystkim ze szwagrem Ostafim Wołłowiczem, sprawującym przez wiele lat urząd pieczętarza lit. i star. brzeskiego lit. Dn. 20 VI 1570 Zygmunt August wystawił przywilej mianujący S-ę surogatorem sądowym tego starostwa, być może na skutek fałszywej pogłoski o śmierci Wołłowicza. Niedługo potem szwagier przekazał S-że star. rzeczyckie w zamian za zwrot sumy zastawnej w wysokości 5 tys. kóp gr. lit. Jako starosta rzeczycki S. występował już 22 VIII 1573, lecz z powodu niemożności wypłacenia zastawu zwrócił on Wołłowiczowi to starostwo 11 XI 1575. W 1. poł. 1576 r. na skutek podeszłego wieku i choroby swego ojca S. pełnił funkcję sprawcy woj. nowogródzkiego. Jedną z pierwszych decyzji personalnych Stefana Batorego na Litwie było mianowanie S-y 9 VII 1576 wojewodą mińskim. Jako senator wystąpił S. po raz pierwszy publicznie w końcu lipca t. r. podczas zjazdu Litwinów z królem w Knyszynie. Potem być może uczestniczył w sejmie toruńskim odbywającym się w końcu 1576 r., skoro po jego zakończeniu, w pierwszych dniach stycznia 1577, król zlecił mu razem z woj. mazowieckim Stanisławem Kryskim i podskarbim nadwornym lit. Teodorem Skuminem Tyszkiewiczem poselstwo do Moskwy. Celem tej misji było uregulowanie stosunków Rzpltej ze wschodnim sąsiadem po wygaśnięciu trzyletniego rozejmu (1570–3), który następnie doraźnie przedłużano. Powodzenie poselstwa od samego początku stało pod znakiem zapytania z powodu wznowienia przez Iwana Groźnego latem 1577 działań wojennych w Inflantach. W związku z tym w poł. września t. r. posłom oczekującym na granicy na dalszy rozwój wypadków Stefan Batory nakazał zatrzymać się do czasu powrotu z Moskwy specjalnego gońca królewskiego M. Połujana. Do wypełnienia misji poselskiej doszło więc dopiero w styczniu 1578. Rokowania w Moskwie były trudne ze względu na warunki wysuwane przez stronę moskiewską. Iwan Groźny nie godził się ani na zawarte w instrukcji królewskiej propozycje długoletniego pokoju, ani też na ośmiomiesięczny rozejm. Proponował natomiast pokój na 9 lat, ale za cenę znacznych ustępstw terytorialnych oraz uznania jego roszczeń do dziedzicznego tytułu króla polskiego. W rezultacie poselstwo uzgodniło trzyletnie zawieszenie działań wojennych, lecz z powodu różnic w tekstach polskim i rosyjskim wynegocjowanego układu Stefan Batory rozejmu nie potwierdził.
Wkrótce po powrocie z poselstwa S. otrzymał w nagrodę od króla arendę myt starych i nowo podwyższonych na obszarze W. Ks. Lit. (poza Żmudzią) na okres półtora roku, poczynając od 30 VI 1578 oraz dodatkowo arendę myt starych na kolejne pięć lat (1580–4) za sumę 60 tys. kóp gr. lit. Dn. 16 V 1579 zawarł S. kontrakt z podskarbim ziemskim lit. Ławrynem Wojną, dotyczący ustąpienia intratnej arendy mytnej, który miał mu przynieść 4 600 kóp gr. lit. dochodu. Po rychłej śmierci kontrahenta w r. 1582 S. pozywał nieletnich jego potomków i ich opiekunów z powodu niewypłacenia sumy 3 tys. kóp gr. należnej mu z tytułu odstąpienia arendy. Wiele lat później spadkobiercy Wojny pozywali z kolei S-ę o nie oddaną skarbowi resztę arendy mytnej w wysokości 936 kóp gr. lit. Mimo to również w l. 1589–91 arendował on komory myta starego w W. Ks. Lit.
Dn. 13 IV 1579, po śmierci ojca, S. wraz z braćmi przeprowadził w Wilnie dział majątków dziedzicznych; S-że przypadły dobra kodeńskie z zamkiem i miastem, składające się ponadto z 3 folwarków i 19 wsi (pow. brzeski lit.) oraz kamienica w Wilnie z folwarkiem Żejmany. Do ostatecznych rozliczeń majątkowych z przyrodnim bratem Andrzejem doszło 29 IX 1584, gdy S. wypłacił mu 1 tys. kóp gr. lit. W pocz. 1579 r. znajdował się S. w otoczeniu przebywającego na Litwie Stefana Batorego i następnie uczestniczył w kampanii wojennej pod Połockiem. Wiosną 1580 wzywano go, aby przybył na zwołaną 17 IV t. r. konwokację wileńską w celu powzięcia przez Litwinów uchwał określających środki finansowe na dalszą wojnę z Moskwą. Uczestniczył także w drugiej kampanii prowadząc pod Wielkie Łuki, wspólnie z O. Wołłowiczem, pułk (2 tys. żołnierzy) złożony z prywatnych pocztów dostojników i szlachty lit. Brał również udział w kampanii pskowskiej w r. 1581, na którą przyprowadził do obozu prywatny poczet oceniany na 100 koni.
Podczas sejmu warszawskiego z przełomu l. 1579/80 O. Wołłowicz w imieniu swoim i S-y zawarł trzyletni kontrakt z królem na warzenie w Kodniu soli rumowej z żupy wielickiej i bocheńskiej. Wszelkie zobowiązania finansowe należne szkatule królewskiej z tego tytułu regulowali oni bezpośrednio z nadwornym medykiem Mikołajem Bucellą. Obaj arendowali także skład solny w Brześciu Lit. oraz uzyskali zwolnienie z ceł na sól warzoną w Kodniu. W istocie całym tym przedsięwzięciem zajmowali się trzej Żydzi brzescy dopuszczeni przez S-ę i Wołłowicza do zyskownego interesu. Kilkanaście lat później 5 IV 1597 S. zawarł kolejny kontrakt z wójtem krakowskim Pawłem Pernusem, przewidujący budowę nowej warzelni soli w Kodniu, a następnie jej eksploatację przez 10 lat. Jednak w r. n. umowa z nieznanych powodów została zerwana. Ok. 1584 r. S. zawarł ponadto ze skarbem królewskim kontrakt na trzyletnią arendę żup ruskich, z którego dobrowolnie wycofał się już w r. n. Mandatem z 29 VII 1586 Stefan Batory nakazał mu zwrot reszty w wysokości 4 tys. złp., zaległej skarbowi z tytułu arendy żupnej.
W pocz. września 1586 podczas rozmów z poselstwem moskiewskim kniazia F. Trojekurowa Jarosławskiego S. przebywał na dworze królewskim w Grodnie. Był wtedy jednym z wystawców listu senatorów do bojarów dumnych, w którym potwierdzono propozycję dalszych rokowań na temat ewentualnej unii Rzpltej i Moskwy. W okresie bezkrólewia, po rozdwojonej elekcji 1587 r., zdecydowanie opowiedział się po stronie królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazy. Znajdował się wśród jego stronników zebranych w Brześciu Lit. na sejmiku (10–11 IX 1587), który zajął jednoznaczne stanowisko w tej sprawie, oraz wspólnie z kanclerzem Wołłowiczem uczestniczył w ponownym sejmiku brzeskim obradującym 2 X t. r., podczas którego postanowiono wyprawić posłów na zwołaną przez koronnych stronników Wazy jego koronację w grudniu t. r. Również S., wbrew stanowisku większości senatorów lit., sympatyzujących z kandydatem habsburskim, bądź zachowujących postawę neutralną, udał się w końcu t. r. do Krakowa na sejm koronacyjny. Podczas jego obrad 8 I 1588 jako jeden z nielicznych Litwinów podpisał konfirmację generalną praw Zygmunta III, a następnie w 2. poł. stycznia t. r. uczestniczył w pertraktacjach poselstwa stanów lit. z Zygmuntem III na temat warunków uznania jego elekcji przez W. Ks. Lit. Był również świadkiem zaprzysiężenia 28 I t. r. przez nowego króla praw i przywilejów lit. Rychło Zygmunt III hojnie odwdzięczył się S-że za jego postawę nominacjami na nowe godności senatorskie oraz nadaniami królewszczyzn. Jeszcze przed zakończeniem sejmu koronacyjnego 29 I 1588 otrzymał S. kluczowe na pograniczu litewsko-moskiewskim star. orszańskie «bez czynienia liczby», a następnie 6 IV t. r. postąpił z woj. mińskiego na woj. brzeskie lit. Już pół roku później, 10 X t. r. został mianowany wojewodą witebskim i dzierżawcą suraskim i niemal równocześnie 23 X t. r. otrzymał jeszcze dzierżawę wieliską (woj. witebskie). W październiku t. r. wraz z nominacją na woj. witebskie utracił natomiast sądowe star. orszańskie, które otrzymał po nim krewny z linii czerejskiej Andrzej Sapieha (zob.).
W początkowym okresie panowania Zygmunta III nie wykazywał się S. zbytnio aktywnością polityczną; można sądzić, że był umiarkowanym regalistą. Bliskie związki łączyły go z krewnym, ówczesnym kanclerzem lit. Lwem Sapiehą (zob.) oraz ze szwagrem, woj. trockim Mikołajem Krzysztofem Radziwiłłem «Sierotką» (zob.). Brał udział w obradach sejmiku brzeskiego 30 XII 1596, który w instrukcji poselskiej poparł plany dworu przystąpienia do ligi antytureckiej. Uczestniczył ponadto w zjeździe głównym w Słonimiu przed sejmem 1598 r. Jako woj. witebski stosunkowo rzadko pojawiał się na terenie swego województwa. Troszczył się jednak o należyte funkcjonowanie sądu grodzkiego oraz przyczynił się do uporządkowania stosunków handlowych w Witebsku. Uniwersałem z 10 VIII 1596 poinformował szlachtę swego województwa o ujednoliceniu miar na zboże (korce krakowskie) oraz miód i wszelkie sprzedawane napoje (miednice, garnce i kwarty wileńskie). Podczas sejmu 1597 r. listownie popierał u króla starania mieszczan witebskich o nadanie ich miastu przywileju magdeburskiego.
Dużo uwagi poświęcał S. zarządzaniu i rozbudowie własnego latyfundium. U Stefana Batorego wystarał się o przywilej (25 XI 1582), nadający cotygodniowe targi oraz trzy jarmarki w jego dziedzicznym Kodniu. W t. r. otrzymał także przywilej na 5 służb i ziemię we wsi Tokaryszki w dzierżawie trabskiej i drugi, nadający mu plac w pobliżu zamku w Brześciu Lit. na pobudowanie dworu. Dobra odziedziczone po matce, mianowicie swoją część Holszan sprzedał 18 XI 1583 za 3 500 kóp gr. lit. szwagrowi O. Wołłowiczowi. Z kolei sam nabył przed r. 1588 od brata Andrzeja jego ojcowiznę Wisznice (pow. brzeski lit.). W r. 1591 złożył skargę do Zygmunta III w sprawie gruntów oderwanych od Kodnia i przyłączonych do klucza łomaskiego w star. brzeskim lit. W celu rozgraniczenia obydwu majątków król powołał 10 VI t. r. specjalny sąd komisarski, który dla rozstrzygnięcia sporu zbierał się jeszcze dwukrotnie (1593 i 1598). W r. 1597 dworzanin królewski Łukasz Kopeć wznowił prowadzony przez poprzednie pokolenia obu rodzin spór o granice między swoim Opolem a sapieżyńskimi Wisznicami i Łuniewem.
Swoje posiadłości S. znacznie powiększył w wyniku dwu małżeństw z dziedziczkami rozległych włości. W r. 1564 poślubił córkę kniazia Andrzeja Michałowicza Sanguszki (zob.) – Hannę, która mu wniosła w posagu, prócz ruchomości i wyprawy, sumę 1 tys. kóp gr. oraz zamek Mirków z miastem i włością (13 wsi) na Wołyniu i Polesiu. Ponadto uczestniczyła ona po matce w dziale Nieświeża i Teteryna (Wołyń), które także zapisała mężowi. Aby wyegzekwować zapisy posagowe po śmierci teścia, prowadził S. zawiłe procesy sądowe z drugim mężem teściowej, starościcem mielnickim Andrzejem Ciechanowieckim, a następnie z bratem żony, marszałkiem hospodarskim, kniaziem Aleksandrem Sanguszką (zob.). Po rychłym zgonie szwagra oraz jego syna Lwa, S. wraz z żoną zajechał dobra Sanguszków w pow. słonimskim, mianowicie Luszniew, Serebryszcze, Zaozierze i Wysocko, z których Serebryszcze i cztery wsie do nich należące wspólnie sprzedali 30 I 1577 za 1 tys. kóp gr. lit. kaszt. nowogródzkiemu Hrehoremu Wołłowiczowi. Sprawy spadkowe żony uwikłały S-ę w długotrwały proces z woj. kijowskim Konstantym Ostrogskim, jako opiekunem nieletniego Hrehorego Sanguszki; toczył się on przed sądem ziemskim słonimskim w l. 1571, 1574, 1582 i 1583. W r. 1585 z kolei S. pozwał Ostrogskiego, razem z innymi współsukcesorami fortuny Holszańskich, o zwrot trzeciej części Stepania na Wołyniu. Ponieważ pierwsza żona zmarła (1580) bezpotomnie (pogrzebana w Soborze Uspieńskim we Włodzimierzu Wołyńskim), S. utracił tytuł prawny do jej dóbr posagowych. Spór o nie rozstrzygnął polubownie w r. 1598 dopiero z wnukiem szwagra Hrehorym Sanguszką, wówczas kaszt. bracławskim. Zwrócił mu Mirków, a zatrzymał w swych rękach stanowiące część włości mirkowskiej Berezołupy, które wraz z Nieświeżem sprzedał w r. 1599 za 10 tys. złp. Janowi Polakowskiemu, a także Luszniew, który pozostał we władaniu S-y i przeszedł na jego spadkobierców.
Druga żona, poślubiona prawdopodobnie w r. 1581, księżniczka Hanna Wiśniowiecka, córka woj. wołyńskiego, Andrzeja, była obok swych trzech sióstr dziedziczką całego ojczystego latyfundium. Dn. 5 I 1593 przeprowadził S. ze szwagrami: M. K. Radziwiłłem «Sierotką», kniaziem Jerzym Czartoryskim i ciwunem wileńskim Janem Pacem dział wieczysty spadku. Wspólnie z małżonką wziął w jego wyniku dobra Maciejów z zamkiem, miasteczkiem, folwarkiem Widucie i włością (ziemia chełmska i pow. włodzimierski) oraz dwór Waśkiewicze (pow. lidzki), dwór Kasutę z siołami zanarockimi (pow. oszmiański), Sejny (pow. grodzieński) i Uzłowec (pow. słonimski). Dwie ostatnie majętności Sapiehowie szybko sprzedali: Sejny w r. 1593 star. przełomskiemu Jerzemu Grudzińskiemu, Uzłowec w r. 1594 kniaziowi Aleksandrowi Połubińskiemu. Hanna z Wiśniowieckich Sapieżyna wychowana w młodości w kalwinizmie, zmarła w r. 1596 jako katoliczka i została pochowana w kościele p. wezw. Św. Ducha w Kodniu. W testamencie spisanym 19 III t. r. legowała na tenże kościół 1 tys. złp. oraz przeznaczyła dziesięciny z dóbr maciejowskich i czterech poddanych na fundowany przez siebie kościół katolicki p. wezw. św. Stanisława i św. Anny w Maciejowie. Ustanowiła także drobne legaty po 10 kóp gr. lit. na szpitale dla ubogich w Kodniu i Maciejowie. Swe dobra dziedziczne zapisała mężowi i synom, zaś córce w posagu i wyprawie przeznaczyła sumę 15 tys. złp.
W młodości niewątpliwie wychowany w prawosławiu, miał S. później ulegać wpływom kalwinizmu (H. Merczyng). Wydaje się jednak, że otwarcie nie zerwał z prawosławiem, później pod wpływem drugiej żony coraz bardziej ewoluował ku katolicyzmowi i zapewne był zwolennikiem unii brzeskiej. Dbał o stan i funkcjonowanie cerkwi w swych dobrach. Dn. 4 IX 1588 ustanowił stałego duchownego przy cerkwi w Wisznicach. Na jego utrzymanie przeznaczył nowe i jednocześnie rozszerzył dawne nadania; zapis ten potwierdził 7 VIII 1591. Miał zatarg z prawosławnym arcybpem połockim Hermanem Zahorskim, ponieważ jako woj. witebski nie uiszczał danin z dworów i włości witebskiej, nadanych na tamtejsze cerkwie Uspieńską i Michajłowską. Z tego powodu w grudniu 1597 Zygmunt III pozwał go przed sąd zadworny. We wcześniejszym testamencie, spisanym 10 XI 1598, przeznaczając niewielkie sumy na cerkwie w Kodniu i Wisznicach, także na kościół kodeński i wileńską cerkiew Św. Trójcy, zastrzegł, aby w murowanej cerkwi Św. Ducha w Kodniu, w której pogrzebana była jego matka, odprawiano nabożeństwa «neinakszym sposobom odno wodlug starodawnogo obyczaju jako jest od prodkow moich ufundowana wodlug relii greckoje». W testamencie sporządzonym w dniu zgonu (1 XI 1599) utrzymał wszelkie poprzednie donacje i fundusze na cerkwie i potwierdził fundację szpitala dla 10 ubogich w Kodniu. Jednocześnie fundował w Kodniu kościół katolicki p. wezw. św. Anny, w którym rozkazał się pochować i przenieść doń ze starego kościoła trumnę swej drugiej żony. Ponieważ budowa nie była zakończona, S. obowiązkiem wypełnienia swej ostatniej woli obarczył opiekunów niepełnoletnich dzieci. Na fundowany przez siebie kościół św. Anny zapisał S. wieś Okczyno (w zamian za sumę 1 tys. złp. legowaną przez jego żonę na stary kościół). Plebanów kodeńskich zobowiązał ponadto do utrzymywania bakałarza szkolnego «dla ćwiczenia dziatek». S. zmarł 1 XI 1599 w Kodniu. Zgodnie z rozporządzeniem testamentowym pochowano go w kościele św. Anny obok żony, lecz wg obrządku «relei moje greckoje katoliczeskoje». W r. 1610 syn Mikołaj wystawił w kościele św. Anny w Kodniu wspólny nagrobek obojgu rodzicom.
Z drugą żoną, Hanną z Wiśniowieckich, miał S. sześcioro dzieci, mianowicie pierworodnego Jana, który zginął w Inflantach w r. 1602 przy szturmie Zelborka, kaszt. wileńskiego Mikołaja (zob.), podczaszego lit. Krzysztofa (zob.), podkomorzego włodzimierskiego i dziedzica Maciejowa Fryderyka (zm. 1626) i podstolego lit. (od r. 1618) Aleksandra Kazimierza (zm. w r. 1619 w Padwie) oraz córkę Halszkę (zm. po r. 1631), zamężną za kaszt. nowogródzkim Samuelem Wołłowiczem.
Maciej Stryjkowski dedykował S-że księgę XII swej „Kroniki polskiej, litewskiej, żmodzkiej i wszystkiej Rusi” (Królewiec 1582). Dawni heraldycy i historycy (K. Niesiecki, J. Walicki) powołując się na Krzysztofa Warszewickiego podają, iż S. w czasie poselstwa do cesarza Maksymiliana II otrzymał 4 V 1572 tytuł hrabiowski oraz został kawalerem Orderu Złotego Runa. Informacje te jednak nie znajdują uzasadnienia w źródłach. Także tekst przywileju Zygmunta Augusta z 4 V 1572, potwierdzającego tytuł hrabiowski S-y, uważany jest za falsyfikat (E. S. Sapieha). W każdym razie S. nie używał tytułu hrabiowskiego, a przypisywane mu poselstwo do Maksymiliana II jest częścią późniejszej legendy rodowej.
Portret z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; – Estreicher; Boniecki, Poczet rodów; Dworzaczek; Kossakowski, Monografie, III; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Niesiecki; Paprocki; Sapiehowie, I; Żychliński, XI; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 111–14, 568; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Floria B., Magnateria litewska a Rosja w czasie drugiego bezkrólewia, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 22: 1977 s. 154–5; Hist. dyplomacji pol., II; Jankowski C., Powiat oszmiański, Pet. 1896 I; Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–82, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XVII cz. 2 s. 148, XVIII cz. 1 s. 87; Lappo I. I., Litovskij statut 1588 goda, Kaunas 1934–6 I; tenże, Velikoe knjažestvo Litovskoje vo vtoroj polovine XVI stoletija. Litovsko-russkij povet i jego sejmik, Jurjev 1911; Lepszy K., Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, Kr. 1929; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; Merczyng, Zbory i senatorowie; – Akta Unii; Akty Juž. i Zap. Ross., I 246–8; Akty Vil. Archeogr. Kom., II, III, VI. XXII, XXXIX; Akty Zap. Ross., III 133, 224–5, IV 165, 178–9; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, I 215, IV 270, 281, 306–9; Archiwum domu Sapiehów, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1892 I; Bielski J., Dalszy ciąg kroniki M. Bielskiego (1587–1598), W. 1851 s. 83; Codex Mednicensis seu Samogitiae dioecesis, Wyd. P. Jatulis, Romae 1984 I; Dubiński P., Zbiór praw i przywilejów miastu stołecznemu Wilnowi nadanych, Wil. 1788 s. 133, 153; Elementa ad fontium editiones, XXXVIII 58; Heidensztejn R., Dzieje Polski, Pet. 1857 I 282; Istoriko-juridičeskie materialy, Vitebsk 1871–1903 I, VII, XVIII, XX, XXXI; Kniga posolskaja Metriki Velikogo knjažestva Litovskogo (s 1573 po 1580 god), Wyd. M. Pogodin i D. Dubenski, Moskva 1843 II 17–38; Malinovskij J., Sbornik materialov k istorii Panov-Rady Velikogo knjažestva Litovskogo, Tomsk 1912 II; Die Matrikel der Albertus Universität zu Königsberg, Hrsg. G. Erler, Leipzig 1908 I 7; Die Matrikel der Universität Leipzig, Hrsg. G. Erler, Leipzig 1895, w: Codex Diplomaticus Saxoniae Regiae, XVI s. 658; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, II; Russkaja istoričeskaja biblioteka, Petrograd 1915 XXXIII (Metryka Lit.), kol. 246, 465–6; Script. Rer. Pol., XX 419 (Diariusze sejmowe 1597); Sprawy wojenne króla Stefana Batorego z lat 1576–1586, Wyd. I. Polkowski, Kr. 1887, Acta Hist., XI; Stryjkowski, Kronika pol., II 414, 426, 433; Vol. leg., II 1203; Walicki J., Historia przezacnego obrazu kodeńskiego Przenajświętszej Panny Maryi, Thorunii 1720 s. 60–3; Zbiór dawnych dyplomatów i aktów miast Wilna, Kowna, Trok, prawosławnych monasterów, cerkwi, Wil. 1843 I 124, 142; Źródła Dziej., XI; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II nr 119 s. 8, nr 153 s. 1–6, Dz. V nr 13861, 13879, Sumariusz Metryki Lit., XIII k. 19v., 27v.; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów rkp. 950 (bez pag.), 951, 952 (bez pag.), 960 (bez pag.); B. Czart.: rkp. 1352 k. 287 (Herbarz lit. W. Kojałowicza z 1658 r.), rkp. 2243 k. 111–118, dokumenty pergaminowe nr 1006, depozyt Muz. Narod. w Kr., rkp. 747a/2; B. im. M. Saltykova-Ščedrina w Pet.: Avtografy 127 k. 1–2; B. Jag.: rkp. 1000 k. 56–57, 68–69; B. Lit. Akad. Nauk w Wil.: F. 16–25 k. 14, 19–20, 67–68, F. 16–42 k. 34–35v., F. 16–45 k. 66–70; CGADA w Moskwie: F. 389 (Metryka Lit.) Ks. Wpisów 51 k. 27, F. 79 opis 2 nr 3; CGIA w Mińsku: F. 1705 opis 1 nr 78 k. 243–248, F. 1737 opis 1 ks. 2 k. 25, 182 v.–183v.; – Bibliografia dot. Aleksandra Kazimierza i Fryderyka: Estreicher; – Kowalczyk J., Siedemnastowieczne mauzoleum nacji polskiej w Padwie, „Biul. Hist. Sztuki” R. 28: 1966 s. 318; – Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Vorbek-Lettow M., Skarbnica pamięci, Wr. 1968 s. 40–2; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Henryk Lulewicz